„ვეწევი” ჩემს სიცოცხლეს…“ — დამოკიდებულების ნამდვილი სახე და მარკ ტვენის ცნობილი პორტრეტი

მინდა ახალი წელი ჯანმრთელი ფიქრებით დავიწყო და დილიდან ვესაუბრები ჩემს თავს. მომაგონდა მარკ ტვენის სიტყვებიც და ჩავიღიმე: ” სიგარეტისთვის თავის დანებებაზე იოლი არაფერია, დამიჯერეთ… მე უკვე 30 – ჯერ მაინც დავანებეო”, – უთქვამს ამ გენიალურ კაცს. თუმცა, უნდა გავაცნობიეროთ, როცა ადამიანი ამბობს: „ვეწევი ჩემს სიცოცხლეს, ვკლავ ჩემს სისხლს, ვსვამ ჩემი სიფხიზლის წუთებს“, – ის აღწერს ნელ, მაგრამ ჯიუტ პროცესს. მერე სურვილი თანდათან ხდება ჩვევად, ჩვევა — საჭიროებად, და საჭიროება — შეუჩერებელ რუტინად.

დამოკიდებულება შეიძლება ეხებოდეს ნივთიერებებს (ალკოჰოლი, ნიკოტინი, სიგარეტი) ან ქცევებს (გემბლინგი, ონლაინ-ქსელები), რომლებიც მოიცავს კონტროლის დაკარგვას, სოციალური ფუნქციის დარღვევას და სარისკო ტენდენციებს.

ჩვენი ტვინის ჯილდოს სისტემა შექმნილია იმისთვის, რომ სასიცოცხლო ქცევებს — ჭამას, ურთიერთობას, შემოქმედებითობას — მიეცეს მოტივაცია. დოფამინი აქ მხოლოდ „სიამოვნების“ სტიმული არ არის – ის მოტივაციის სიგნალია და თითქოს ჩვენს ორგანიზმს ეუბნება: „ეს ქცევა ღირებულია — გაიმეორე!“

ნეირომეცნიერების კლასიკური მოდელი აღწერს სამ სტადიას: ინტოქსიკაცია, მოხსნა/უარყოფითი აფექტი, მოლოდინი — თითოეული ეტაპი განსხვავებულ ქცევით ნიშნებს აერთიანებს. დამოკიდებულება ხშირად იწყება „ერთჯერადი“ გადაწყვეტილებით: ერთი ღერი, ერთი ჭიქა, ერთი ღამე და სტრესის, მარტოობის, ტრავმის, ან შფოთვის გაქრობის სურვილის ფონზე ნელ-ნელა იქცევა რეგულარულ ნორმად.

გარემო აგრესიულად ააქტიურებს ტრიგერებს: რეკლამა, რიტუალები („სიგარეტი ყავა – დაწყვილებით“), სამუშაო სტრესი, ჯგუფური განწყობა, სადაც მოწევა „ნორმაა“, იქ წინააღმდეგობა რთულდება და ეს არ არის მხოლოდ ფილტვების დაზიანების პრობლემა: ნიკოტინი პირდაპირ აზიანებს სისხლძარღვებს, აძლიერებს ანთებას და სისხლის შედედების რისკს, ასევე ათეროსკლეროზის, ინფარქტისა და ინსულტის ალბათობას ზრდის; თანაც პასიური კვამლიც აზიანებს. უნდა იცოდეთ, რომ უარის თქმა ამ რისკებს მოკლე დროშიც ამცირებს.

დამოკიდებულება არ მოდის წინააღმდეგობაში მხოლოდ ნებისყოფასთან; ის ეწინააღმდეგება ნეირობიოლოგიას, ფსიქოლოგიას, სოციალურ ნორმებს. ამიტომ გამოსავალი კომბინირებულია — მოტივაცია, ქცევის შეცვლა, ჯილდოს ახალი გზები, მედიკამენტები, და გარემოს ცვლილება, ყველაფერი ერთად ქმნის იმ „სიფხიზლის წუთებს“.

1. მოტივაციის პოვნა – ჩამოწერე, რატომ გინდა ცვლილება (ჯანმრთელობა, ოჯახი, თავისუფლება).

2. ტრიგერების ამოცნობა – გაიგე, რა სიტუაციები გიმძაფრებს სურვილს და მოიფიქრე ალტერნატივები.

3. პატარა ნაბიჯები – დაიწყე მცირე მიზნებით: ერთი დღე, შემდეგ სამი, შემდეგ ერთი კვირა.

4. ჯილდოს სისტემა – დააჯილდოვე საკუთარი თავი ყოველი წარმატებული ეტაპისთვის.

5. სოციალური მხარდაჭერა – გაუზიარე მიზანი მეგობარს ან ჯგუფს, იმისათვის რომ არ იყო მარტო.

6. პროფესიონალური დახმარება – ფსიქოთერაპია, საჭიროების შემთხვევაში მედიკამენტები.

7. სტრესის მართვა – სუნთქვითი ვარჯიშები, სპორტი, მედიტაცია.

8. გარემოს შეცვლა – ჩამოიშორე, გადაყარე ნივთები, რომლებიც გიბიძგებენ ძველ ჩვევისკენ.

ახლა კი მივჩერებივარ მარკ ტვენის ცნობილ პორტრეტს, ყალიონით და ისევ გულიანად მეცინება. რა ვქნათ მარკ? – ვეკითხები და ის კი მხრებს იჩეჩავს. არ ვიცი, შევძლებ თუ არა უარი ვთქვა მოწევაზე, მოდი ერთად ვცადოთ, ერთად უფრო იოლია დავძლიოთ მავნე ჩვევები.